Qırım tarihınıñ saifeleri. Yazıcı Ayder Osman

Meşur qırımtatar yazıcısı, muarrir, terciman Ayder Osman 1938 senesi Qırımda Beşkurtka-Vakıf köyünde dünyağa keldi. Semetdeşlerinen beraber 1944 senesi mayısta yarımadadan sürgün etildi. Öz eserlerinde belli olmağan süjetler ve Ekinci cian cenkiniñ belli olmağan qaramanlarınıñ adlarını aydınlatqan edi.

Sürgünlikten soñ tüşken Özbekistanda Ayder köy mektebinde oqudı, soñra Margilan pedagogika tehnikumında tasil aldı. Belli bir müddet oca olıp çalıştı, 1957-1960 seneleri ise Sovet ordusında askerlik yaptı. O, jurnalistikanen meraqlanıp, ordudan qaytqan soñ Taşkent devlet universitetiniñ jurnalistika bölügine oqumağa kire.

Ayder Osman

Universitetni bitirgen soñ «Lenin bayrağı» qırımtatar gazetasınıñ muarririyetine işke qabul etile. Mında bölük reberi olıp çalışa, 1979 senesinden başlap ise «Yıldız» qırımtatar mecmuasınıñ mesüliyetli kâtibi ola. Altı yıldan soñ Ayder Osman «Yıldıznıñ» baş muarriri ola.

Ayder Osman – ikâye, öçerk ve povest cıyıntığınıñ müellifidir: «Emceñden selâm» (1972), «Tanış közler» (1975), «Yıllar ve dostlar» (1981), «Ösüv basamaqları» (1984), «Tutuşuv» (1988). O, bir sıra edebiy-publitsistik eser yazdı. Ömürniñ soñki yıllarında «Agent», «Qaytuv» povestleri ve «Ayedin» pyesası çıqtı.

Bundan ğayrı, Ayder Osman bir sıra nesirci, şair ve dramaturgnıñ eserlerini rusça ve özbekçeden qırımtatarcağa, em de qırımtatarcadan rusça ve özbekçege tercime etken edi.

«Yıldız» mecmuası

«Yıldız» mecmuasınıñ muarririyeti Qırımğa qaytqan soñ Ayder Osman baş muarrir olaraq köçüv, yerleşüv, maliye ve neşir işlerinen oğraşqan edi. Avdet qıyınlıqları ve devamlı hastalıq sağlığına büyük zarar ketirgen edi. 1997 senesi iyün 20-de Ayder Osmannıñ yüregi toqtadı.

Osmannıñ eserlerinden birini hatırlayıq – «Halq intiqamcıları». Eser tarihçı ve cemaatnıñ davalaşqan mevzuğa bağışlana. Povest Ulu Vatan cenki yıllarında duşmannıñ arqasında küreşken ve zaferge isse qoşqan partizanlar aqqında. Eser vesiqalar ve halq intiqamcılarınıñ hatıraları esasında yazılğan, bu sebepten emiyeti büyüktir.

​Ekinci Cian cenki mevzusı SSCB zamanında edebiyat ve tarihçılıqta tsenzurağa oğrağan esas mevzulardan biri edi. Belli partizanlar, partizan areketleriniñ reberleri tarif etken hatıralar basılmaqtan evel sert bir tsenzuradan keçken edi. Ğalebeden soñ yıllar keçkeninen cenkke dair malümat boyalanğan bir tarihqa esaslandı, tarihiy kerçek meseleleri siyasiy diktat vaziyetinde bir kimseni meraqlandırmay edi.

Qırımda partizan areketiniñ tarihı – tarihnıñ dramatik saifelerinden biridir. Yazıcınıñ qayd etkenine köre, cenkniñ ilk yılları Qırımda beş partizan rayonı ve yigirmi doquz partizan taqımı bar edi. Er bir köy rayonı birer taqım bergen edi, büyük şeerler – ekişer-üçer taqım. İşğalciler kelgeninen partizan taqımları cenk areketlerine başladılar. Partizanlarnıñ duşmanğa qarşı küreşini merkeziy ştab idare etken edi. Faqat başından başlap evelden dağlarda yapılğan aşayt bazaları duşmannıñ eline tüşti, partizanlar açtan öle ediler ve aşayt malını almaq içün dağ eteginde olğan köylerge ene ediler.

Olar zor şaraitlerde bile gitlercilerniñ yüklü arabalarına ücüm etmege mecbur ediler. Bu vaziyette tek bir çare bar edi – Aqyar ile, Deñiz ordusı ve Qara deñiz flotu komandanlığı ile bağlanmaq. Amma bunı yapmaq ıntıluvları kün-künden neticesiz ola edi. Aqyarğa yol alğan bağcılar ya cebeden keçemeyip qayta ediler, ya da öyle de qaytmağan ediler.

İşbu vesiqalı işniñ müim bir hususiyeti bar, müellif müim adlarnı ve Qırımnıñ mesken yerlerini hatırlamağa tırışa. Ayder Osman gitlercilerniñ işğal etilgen ealige nisbeten köstergen reinelerniñ fenomenini qayd etti. Partizan areketi ile küreşte yeñilip, olar adiy ealige basqı yapa ediler.

Ormanğa yaqın yerleşken dağ köyleriniñ sakinleri qorqu ile yaşağan, horlama ve azap çekken ediler. «Partizanlar bizni ura, bizler ise olarnıñ qoranta azalarını ve soy-soplarını esir alırmız. Orduda hızmet etken ya da partizan olğan ailelerniñ soy-sopları yoq etilecek», – faşistlerniñ planı bu edi.

Böylece, Yalta yoluna yaqın oturğan partizanlarnıñ on beş soyu yaqalandı – partizanlar tamam bu yerde bir qaç kere duşmannıñ avtokolonnalarına ücüm etken ediler. Olarnıñ arasında qorqu bilmez partizan Ablâmit Batırov ve onıñ qorantası, partizan Yakuşeviçniñ ömür arqadaşı, istihbarat partizanı Mihail Glazkritskiyniñ ömür arqadaşı, anası ve 17 yaşında oğlu, em de diger reineler bar edi.

Faşistler insan canınıñ eñ ince tellerine tiygen edi. Partizanlar gece-kündüz azap çekken ve öldürilgen eñ yaqın insanları, soy-soplarını tüşüngen ediler.

Ä°braim Ametov

Ayder Osmannıñ povestinde bir çoq ad ve şahsiy ikâyeler mevcut. Misal olaraq, belli partizan İbraim Ametovnıñ ikâyesi. Ametov dağlarda partizanlıq yapıp, bir çoq cenk uruşında iştirak etti. On sekiz insandan ibaret gruppası ile beraber 100 kişilik faşist taqımları ve olarnıñ kolonnalarına ücüm etken edi.

Partizanlar duşmanlarnı yoq etip, farqlı yollar ile lagerge qaytqan ediler. Ulu Vatan cenkiniñ ilk künlerinde Aluşta firqa komitetiniñ avalesi ile İbraim Ametov dağlarğa ketip, partizan istihbaratçı taqımınıñ yolbaşçısı oldı.

O künden berli cesür qırımtatarınıñ cesaretine dair efsaneler bütün Qırımğa tarqaldı. Ametovnı öldürgen kişige gitlerciler bir qaç kere büyük bir bahşış ediye etken ediler. İşğalciler onı bir qaç kere ölü ve asılğan ilân etken olsa da, o, sağ qala edi. Amma qorantasını qoruyamadı...

Cesür halq intiqamcısını yeñip olamağan gitlerciler onıñ ömür arqadaşı Sare ve küçük balları – Server, Eskender ve Esmanı tutıp öldürdiler.

Ä°braim Ametovnıñ mukâfat kâğıdı

Bir çoq kere «asılğan» ve «qurşunğa tizilgen» partizan İbraim Ametov tuvğan Aluşta ve Qırımnıñ azat etilmesini kördi, soñra ise halqınen beraber sürgün etildi, uzun yıllar ğurbette yaşadı.

Almanlar Tavbadraq (Skalistoye) köyüniñ er üçünci sakinini qurşunğa tizdiler, köyni yaqıp çıqtılar. Bunı ögrengen soñ Muratov, Gruzinov ve Krapivnovnıñ yolbaşçılığında üç partizan taqımı köyge yol aldı. Olar cezalandırğanlarnıñ garnizonını yoq ettiler. Tavbadraq cenk basqınında partizanlar Vaap Anafiyev, Üsein Müedinov, Ablâkim Lümanov, Abdul Ablayev, Ablâkim Kadırov, Server İbraimov, Enver Osmanov ve digerleri büyük cesaret kösterdiler. Sağ qalğan köy sakinleri partizanlarnen beraber dağlarğa kettiler.

Yazıcı Ayder Osman sayesinde bizler cenkniñ facialı künlerini hatırladıq.

Eñ deşetli cenkniñ kerçek tarihını adım-adım, bütün adlarnı aytıp ğayrıdan tiklemek kerekmiz.

Gülnara Bekirova, Qırım tarihçısı, Ukrain-PEN klubınıñ azası

«Fikir» rubrikasında bildirilgen fikir-tüşünceler müelliflerniñ noqtaiy-nazarını aydınlatıp, muarrririyetniñ baqışları ile aynı olmaması mümkün