Qırım tarihınıñ saifeleri. Osman Aqçoqraqlı

Anketalardaki «tasil» sözüniñ yanında «bitirilmegen orta» yazğan olsa da, buña baqmadan, çağınıñ eñ tasilli insanlarından biri edi. Yanvar 3 künü – tarihçı, filolog, arheolog, folklorcı, oca ve yazıcı Osman Aqçoqraqlınıñ doğğan künüdir.

Osman Aqçoqraqlı

Osman Aqçoqraqlı 1878 senesi Bağçasarayda köylü bir qorantada dünyağa keldi. Babası yüksek seviyede arapça bilgen ve çeber elli hattat edi. Osman Bağçasaray medresesinde ilk tasilni aldı, soñra Türkiyede oqudı.

Bundan soñra Sankt-Peterburgğa barıp, bir qaç yıl evelsi Rusiye imperatorlığınıñ paytahtına kelgen Bağçasaraylı köydeşi neşirci ve hattat İlyas Boraganskiy ile çalıştı. Boraganskiy genç qırımtatar semetdeşlerine Peterburgnıñ oquv yurtlarına kirip oqumağa, iş tapmağa yardım etken edi.

Meşur şarqşınas Agatangel Krımskiy Aqçoqraqlınıñ yaşayışında bu müddetni böyle tasvirlegen edi: «Aqçoqraqlı güzel bir «hattat» edi, musulman yazılarını bilgen biri, İlyas mırza Boraganskiyniñ Peterburgdaki tatar-arap litografiyası genç Osman Aqçoqraqlını işke davet etti. Bunıñ neticesi genç şarqşınaslar içün faydalı olğan «Musulman yazılarınıñ örnekleri» (1900 senesi Sankt-Peterburgda basıldı) oldı. Rusiye paytahtında Osman Aqçoqraqlı rus edebiyatınıñ küçlü tesiri altında qalıp, ilk eserlerini yaza».

Krımskiyniñ yazğanına köre, Aqçoqraqlınıñ birinci edebiyat eseri Bağçasaray civarındaki Çufut Qalede Nenkecan hanım türbesini ziyareti aqqında ikâyesi oldı. İkâye 1899 senesi İlyas Boraganskiyniñ matbaasında neşir etile. Aqçoqraqlı ulu rus şairi Aleksandr Puşkinniñ «Bağçasaray fontanı» ve «Amayıl» eserlerini tercime ete, Boraganskiy şairniñ yüz yıllığı munasebetinen olarnı bastıra. Boraganskiy Aqçoqraqlı tercime etken İvan Krılovnıñ qıssalarını, Nikolay Gogolniñ «Jenitba» («Evlenüv») komediyasını derc etti.

1901-1905 seneleri Aqçoqraqlı askerlik yapa. Soñra vatanına qayta – Zıncırlı medresede ders berip, aman-aman bir yıl İsmail Gasprinskiyniñ «Terciman» gazetasında çalışa. Gasprinskiy Aqçoqraqlığa büyük tesir etken edi...

Belli bir müddet devamında Osman Aqçoqraqlı Qairede buluna – tasilni yükselte. 1908-1910 seneleri Orenburgğa barıp, «Şura» mecmuasında muarrirlik yapa, 1910-1916 seneleri kene de «Tercimanda» çalışa.

1917 senesiniñ inqilâp vaqiaları onıñ ayatına deñişmeler kirsete. Bir çoq qırımtatar ziyalısı kibi Osman Aqçoqraqlı da cemaat faaliyetinen oğraşa, onı Qurultay delegatı olaraq saylaylar. Qayd etmeli ki, onıñ diqqatını daa çoq tedqiq işleri celp ete. Faqat yalıñız vatandaş cenki bitken soñ bütünley ilmiy tedqiqler ile oğraşmağa başladı.

1921 senesi baarde onıñ teşebbüsi ve iştiraki ile «Terciman» basılğan binada İsmail Gasprinskiyniñ ev-müzeyi açıldı. Osman bu adamnı şahsen bilgen ve yıllar devamında onıñ reberligi altında çalışqan edi. Aqçoqraqlı müzey reberi oldı.

1922 senesi onı tezden pedagogika institutına çevirilecek Qırım universitetine çalışmağa davet eteler. Mında Osman türkçe, Şarq tarihı ve şarq kalligrafiyası, qırımtatar halq ağız yaratıcılığı ve etnografiya derslerini bere. 1923 senesi onı Tavriyanıñ tarih, arheologiya ve etnografiya cemiyetine (TTAEC) qabul eteler.

1920-nci yılları – Aqçoqraqlınıñ ilmiy ayatında eñ semereli müddettir. 1924-1925 seneleri «Yeni dünya» gazetasında onıñ qırımtatar tarihı, arheologiyası, etnografiyasına dair yigirmiden ziyade maqalesi basıla.

O, şiiriyetnen oğraşmağa devam ete. 1923 senesi bestekâr Asan Refatov ile beraber Kazanniñ Moskvanıñ IV İvan Groznıy çarına qarşı imayesi tarihından «Çorabatır» adlı muzıkalı dramağa libretto yaza, 1926 senesi – «Bağçasaray fontanı» muzıkalı dramanı.

1925 senesi Osman Aqçoqraqlı Üsein Bodaninskiyniñ reberligi altında meşur Qırım ekspeditsiyasında iştirak ete. Bodaninskiy iş defterinde qayd etkeni kibi, Aqçoqraqlı «tarih ve iqtisadiyat malümatlarını teşkere, halq ağız yaratıcılığını qayd ete, epigrafik yadikârlıqlarnı toplay edi». O, ekspeditsiya devamında tarih-edebiyat yadikârlığı – Canmuhammedniñ Bogdan Hmelnitskiyge yardım etkenini aks ettirgen Tuğaybey seferine dair poemasını açtı. Bunıñnen bağlı maruzası ile Aqçoqraqlı TTAEC toplaşuvında ve 1929 senesi Harkivde olıp keçken II Bütünukrain şarqşınaslar qurultayında çıqışta bulundı. Poemanıñ qısqa mündericesi «Shidnıy svit» («Şarq ışığı») mecmuasında derc etilgen edi.

Osman Aqçoqraqlı ve Üsein Bodaninskiy

1926 senesi KrımTSİK yollanması ile Aqçoqraqlı Bakudaki Birinci Bütünbirlik türkşınaslıq qurultayında iştirak etken edi. Qırımtatar alimi itibarlı şarqşınas-türkşınas, akademik Agatangel Yefimoviç Krımskiy ile munasebetleri pek eyi edi, o, onıñ meşur «Studiyi z Krımu» cıyıntığında maqaleni bastırğan edi.

Osman Aqçoqraqlınıñ daa bir müim ilmiy ğalebesi – qırımtatar sülâle işaretleriniñ (tamğalarnıñ) tedqiqidir. O, aman-aman 400 tamğanı toplap, olarnı ilim ceetinden tasvir etti. Aqçoqraqlı arapça ve türkçe yüksek seviyede bilip, Qırımdaki Çufut Qale, Eski Qırım, Otuz epigrafik yadikârlıqlarını ögrendi.

Osman Aqçoqraqlınıñ "Qırımda tatar tamÄŸaları" kitabı

Onıñ Qırımğa dair işleri bugünde-bugün qıymetli bir şeydir. Bular – 1925 senesi Qırımda qırımtatar medeniyetini ögrenüv ilmiy etnografik ekspeditsiyasınıñ malümatlarında derc etilgen «Qırımda tatar tamğaları»; «HIII-HV as. Eski Qırım ve Otuz yazıları»; «Çufut Qale tarihından yañılıqlar»; 1924-1925 seneleri «Yeni dünya» gazetasında qırımtatarca derc etilgen Bağçasaray, Kökköz, Yalta, Aluşta, Qapsihor, Sudaq, Eski Qırım, Kefe yadikârlıqlarınıñ tasvirlenmesi, em de «İleri» qırımtatar mecmuasında 1926-1927 yıllarında basılğan Qırım arheologiyası, halq ağız yaratıcılığı ve etnografiyasına dair maqaleleridir.

Osman Aqçoqraqlınıñ maqalesi

Amma Stalinniñ repressiyaları quvetleşmege başlağan edi…

1934 senesi yazda Osman Aqçoqraqlı milletçilikte qabaatlanıp, Qırım pedagogika universitetinden oca vazifesinden boşatıla. Belli bir müddet devamında komsomol mektebinde coğrafiya dersini bere, soñra Bakuğa köçe – mında raat olacağına ümüt etken edi…

1938 senesi aprel başında Osman Aqçoqraqlı yaqalandı. Onı Aqmescitke yolladılar. Qabaatı – İsmail Gasprinskiyniñ pantürkizmini maqtav, akisinqilâp teşviqatı ve casuslıq. Mahkemede o qabaatlı olmağanını ayttı – amma, maalesef, neticesi olmadı.

1938 senesi aprel 17-de SSCB Yuqarı Mahkemesi Yüksek Kollegiyası sessiyası ile Osman Aqçoqraqlı diger qırımtatar ziyalıları ile qurşunğa tizilgen edi.

Gülnara Bekirova, Qırım tarihçısı, Ukrain PEN-klubınıñ azası