Qırım tarihınıñ saifeleri. «Bu adamnı saylaÄŸan yolundan keri qaytaracaq bir küç yoq»

«Qırımtatarlarnı olarnıñ arasında böyle adamlar bar olğanınen tebriklemek mümkün. Aman-aman antik qaramanlar. Qorqusı ve yüzlemesi olmağan rıtsarler»...

Bu sözlernen rus yazıcısı ve uquq qorçalayıcısı Anatoliy Levitin-Krasnov zamandaşımız Mustafa Cemilevni tasvirledi. Noyabr 13 künü o, 72 yaşını toldurdı.

Anatoliy Levitin-Krasnov

Tarihçı olaraq Mustafa Cemilevniñ adı añılğan bir çoq vesiqa ve kitapnen çalıştım. Sovetler zamanınıñ resmiy vesiqalarında Cemilev «ekstremistlerniñ yolbaşçısı» olaraq kösterile, sovetlerge qarşı çıqqan adam, general Petr Grigorenkonıñ dostu ola, – bu vesiqalarnıñ basqıncı hususiyetlerini köz ögüne alsaq, yuqarıdaki tasvirleme nazik sözler kibi kelir.

Çetel tarihçılıq onı küçlü lider, mifologik qaraman, «milletniñ babası» olaraq tasvirley... Bir kereden Thomas Mannnıñ sözleri aqılıma kele: «Başqalarğa oşamağan şahsiyet er daim zıt duyğularnıñ sebebi ola».

Menim fikirimce, Mustafa Cemilevniñ ömrü ve taqdirini belgilegen esas şeylerni onıñ meslekdeşleri, sovet zamansızlığında aqiqattan vazgeçmegenler – uquq qorçalayıcılar – başqalardan yahşı añladılar: general Petr Grigorenko, akademik Andrey Saharov, adliyeci Dina Kaminskaya, yazıcı Lidiya Çukovskaya.

General-uquq qorçalayıcı Petr Grigorenko onıñ taqdirinde ayrı bir yer aldı: «Mustafa 20 yaşını toldurıp, semetdeşlerine sayısı az olğan qırımtatarlarnıñ etraftaki müitten ayırılğan milliy areketi muvafaqiyetli olamaz, dep aytmağa başladı. Acayip bir irade saibi, adamlarnıñ diqqatını celp etmege bilgen usta, güzel bir natıq, aqıllı ve emeksever bir insan».

Petr Grigorenko

Tezden KGB onı köre, dep yaza general, sahte qabaatlar boyunca mahkemeler biri-biri artından keçirile, Mustafa azatlıqqa tek izin alıp çıqa. «Amma yalıñız azatlıqta degil, apiste ve mahkemede de küreşe. Onıñ ve İlya Gabaynıñ Taşkent esnasında Mustafanıñ çıqışı acayip oldı, onı samizdatta bastırdılar. Lafı er kesni ayrette qaldırdı, mahkemeci bile sözni bölmek vazifesini unuttı. Mustafa lafını bitirip oturdı. Adliyeci Dina Kaminskaya közlerini patlatıp oña baqa edi, saçlarını tutıp qıçırmağa başladı: «Allahım!». Mahkemeciler ve prokuror çıqış bitkenini añlamayıp, masağa baqıp otura ediler. Daa bir hususiyeti bar. Adamlarnı özüne magnit kibi celp ete. Aytılğan esnas tafsilâtlı şekilde samizdatta çıqtı... Mustafadan...mabus olğan Mustafadan. Anda bile, apishanede, özüne sadıq yardımcılarnı taptı».

Grigorenko bir vaqianı hatırlay. 1957 senesi, Cemilev lagerde olğanda, onı yalancı şaatnıñ malümatı esasında kene mahküm etken ediler. Bu qalplıq ile küreşken Mustafa açlıqnı ilân etip, 10 ay devamında açlıq tuttı. «Faqat bu adamnıñ öyle bir maneviy küçü bar ki, yalancı şaat (qatil) Dvorânskiy bile mahkemede bergen yañlış malümatlarından vazgeçti. Buña baqmadan, Mustafanı mahküm ettiler. Mahkemeci bu ükümni seslendirip, Mustafağa hitap etti: «Ne qadar telükeli adamsıñız! Adamlarğa uzaqtan bile tesir etesiñiz!..».

1970 senesi Mustafa Cemilev ve İlya Gabaynıñ mahkeme esnasında adliyeci Dina Kaminskaya İlya Gabaynıñ imayecisi olğan edi (bundan soñra oña siyasiy mabuslarnı qorçalamağa yasaq ettiler, tezden o, Ğarpqa icret etmege mecbur oldı). Dina İsaakovna bir kün Taşkent ziyareti büyük bir bayramğa rastkelgenini hatırlağan edi: bu kün qırımtatar areketiniñ mahküm etilgen üç faali azatlıqqa çıqqan edi. Onı bu munasebet ile keçirilgen bayramğa davet ettiler.

Dina Kaminskaya

«Biz bağçada uzun bir masa başında oturğan edik, acayip bir ikâyeni diñlegen edim. Üç faal azat etilgen künü lager qapularınıñ yanına qarşılaycaq adamlarnen avtobus keldi. Qapulardan avtobusqa qadar yolda çeçekler bar edi. Qapular açıldı, ve azat etilgenler çıqqan soñ olarnı muzıkanen qarşıladılar – milliy aveskârlar taqımınıñ muzıkası yanğırağan edi. Soñra, Taşkentke qadar yol boyunca... er bir köyde körüşüv areketke birdemlik ve sadıqlıq mitingine çevirilgen edi».

Ertesi künü Kaminskaya azat etilgenlerden biriniñ evinde olğan qoranta bayramına davet etilgen edi. Ev bikesiniñ sözleri aqılında qaldı. Qadın azat etilgen ömür arqadaşı, eki küçük balasınıñ babası içün laf etti.

– Bizim qorantamızda, – dep ayttı o, – bunıñ kibi bahtlı kün endi olğan edi. O sefer de ömür arqadaşımnıñ degil, ağamnıñ azat etilmesini qayd etmek içün toplaşqan edik.

– Mustafa, – sofra başında oturğan ihtiyarlardan biri aytmağa başladı, – bugün yanımızda olğanıñ içün bahtlımız. Amma yarın ne yapacaq olasıñ, aytarsıñmı?

Ve Mustafa cevap berdi:

– Yarın halqım içün küreşime yañıdan başlaycam.

– Bu qadeni köterip, ömür arqadaşım ağam kibi lâyıq biri olsun isteyim, – devam etken edi ev saibesi.

Bu qadınnıñ ağası Mustafa Cemilev edi, onı Taşkent şeeriniñ mahkemesinde qorçalamaq kerek edim, dep hatırlağan edi Dina Kaminskaya.

Mustafa Cemilev Qırımda Ekinci cian cenki vaqtında 1943 senesi dünyağa keldi. Sekiz aylıq bala 1944 senesi mayıs 18-de qorantasınen beraber Qırımdan sürgün etildi. Onıñ balalığı – sürgünlik, mahsus yerleşimlerniñ sert rejimi, açlıq ve aşalavlardır. Qırım aqqında, vatan yaşayışı aqqında ikâyeler masallar yerine oqulğan edi. «Onıñ ömrü ve bütün tüşünceleri Qırımğa avdet olmaq arzusınen bağlı edi. Bu arzuğa sadıq olğan bir küreşçi olıp östi», – dep yaza Dina Kaminskaya.

«1969 senesi küzde Mustafa ile özbek KGB apishanesinde körüşkende o, iradeli ve maqsatkâr tabiatlı bir kişi olğan edi. Ömür onı terbiyelemedi – döggen edi. O vaqıt Cemilevnen subetleşip, şunı añladım ki, bu insannı gençlik çağından berli ne şübe, ne de deñişmelerge baqıp, saylağan yolundan keri qaytaracaq bir küç yoq. Mustafanıñ ileri taqdiri birinci teessuratlarımnıñ doğru olğanını isbatladı... Cemilev qanunsız basqılarğa qarşı on aylıq narazılıq açlığına dayanğan insandır. Lagerden azat etilgen er seferinde özüne raatlamağa imkân bermegen edi.

Mustafa – bükülmegen bir kişi. Sovetler teşviqatınıñ «bükülmegen bolşevik» klişesi ile alâqası bar olğanı tüşünilgen bu sözni sevmeyim. Amma Cemilevniñ tabiatını tasvirleycek başqa bir söz tapamayım. O, özüni halqı içün küreşine bermek ant sözlerini (belki de, kerçekten, ant etti) yerine ketire kibi yaşadı ve yaşay».

Akademik Andrey Saharov Cemilevniñ Omsk mahkemesini hatırlağan edi. 1976 senesi Mustafanıñ Omskqa yaqın bir lagerde alğan apis cezasınıñ müddeti yekünlengen edi. Bundan yarım yıl evelsi oña qarşı «sovetlerniñ devlet ve cemaat qurumına iftira atqanı içün» daa bir cinaiy iş açıldı: «qırımtatarlar Qırımdan zoraki şekilde çıqarıldı, ve keri qaytmaq içün izin berilmegenini aytqanı içün».

Yelena Bonner, Safinar Cemileva, Mustafa Cemilev, Andrey Saharov

Omskqa kelgen KGB taqiqatçıları aynı lagerde yatqan İvan Dvorânskiyge diqqat ayıralar, adam insannı öldürgeninden sebep 10 yıllıq apis cezasını alğan edi. Dvorânskiy taqiqatçılarnıñ ğayretine qarşı çıqıp, azatlıqqa oğrağan basqı, – qorquzuv ve vadeler aqqında tezkeresini yollay. Lâkin mahkemeden bir qaç ay ögüne Dvorânskiyni diger mabuslardan ayırıp, kartserge yerleştireler. Bir aydan soñ Mustafa Cemilevniñ yañı işiniñ temeli olğan kerekli malümatlarnı bere.

İş açılğanınen Mustafa açlıq tuttı, ve tuvğanları ve dostları pek qasevetlengen ediler.

Akademik Andrey Saharov ve general Petr Grigorenko Sovetler Birligi Kommunistler Firqasınıñ XXV çağırılış Prezidiumına mektüp yolladılar: «Qırımtatarlarnıñ sürgünlikten avdet olması oğrunda küreşken areketiniñ iştirakçisi, sahte qabaat esasında apiske alınğan Mustafa Cemilev Omsk mahkemesinde doquz aydan berli açlıq tuta. Taqiqat beş ay evelsi yekünlendi. Mahkeme ölüm neticesi olur dep, uzatıla. Tuvğanları, dostları Mustafa içün qasevetleneler».

Mahkemege Moskvadan adliyeci Şveyskiy, Mustafanıñ tuvğanları (anası, ağası, qız qardaşları), milliy areket iştirakçileri keldi. Birinci kere mahkeme añlaşılmağan bir sebepten lâğu etildi. Akimiyet esnas yavaş-yavaş keçirilir, dep ümüt etken edi.

Andrey Saharov şunı hatırlay: «Açlıq tutqan Mustafanıñ alını bilmegenimiz içün daa çoq qasevetlengen edik. Aqşam Moskvadan Saşa Lavut keldi. Ertesi künü mahkeme başladı. Zalğa evelden azırlanğan adamlar ve havfsızlıq organlarınıñ hadimlerinden ğayrı Mustafanıñ tuvğanlarını aldılar: anası, Asan ağası, qız qardaşlarını. Mahkeme zalında ve onıñ tışındaki müit birden kerginleşmege başladı».

Açlıqnı devam etken Mustafa zornen ayaqta tura edi. Mahkemeci aman-aman er biri sözüni bölip, oña bir şey ayttırmay edi. Amma Dvorânskiy bergen malümatlarından vazgeçken soñ mahkemeci pek açuvlandı. Bütün qabaat dağılayatqan edi! Mahkemeci Asan ağasınıñ laflarına taqılıp, onı zaldan quvdı. Soñra Saharovnıñ Omskta olğanını añlatmağa tırışqan (o, «şeker» sözüni qullandı) Vasfiye qardaşı zaldan çıqarıldı. Ve, niayet, mahkemeniñ ekinci künü Mustafanıñ anası mahkeme zalından quvuldı.

Saharov şunı hatırlay: «Anasını teneffüsten soñ zalğa almağanda o, betini qollarınen qapatıp, ağlamağa başladı. Men qıçırıp yiberdim:

– Anası kirsin, mahkemede – onıñ oğlu!

Qapunıñ ögünde turğan KGB hızmetçileri külip, bizni zal qapularından itep yibermege başladılar».

Mahkeme vaqtında Omsk ve Moskva arasında şeerlerarası telefon bağı söndürilgen edi. Faqat esnasnı gizlep olamadılar...

Yazıcı Lidiya Çukovskaya 1976 senesi aprel ayında «İnsaniyetsizlikniñ yüzü» adlı açuv risalesini yaza: «1976 senesi aprel 14-de Omskta Mustafa Cemilevni mahküm ettiler... Faqat Omskta bile Mustafa Cemilevniñ esnasını insanlarsız ve sessiz keçirip olamadılar.

Lidiya Çukovskaya

Ne sebepten Mustafa Cemilevniñ esnasınımı yazam? Oña yardım etmegemi tırışam? Yoq. Amma bu mahkemede insaniyetsizlik çizgileri özüni öyle bir kösterdi ki, olarnı qayd etmemek günadır.

Er bir maznunnıñ, kim olsa olsun, soñki sözüni aytmaq aqqı bardır. Soñki sefer adamlarnıñ aqlı ve yüregine muracaat etmek, olarnı adalet, vazife ve namusqa çağırmaq aqqı bar. Dünyanıñ er bir memleketinde maznunnıñ uzun ya da qısqa soñki çıqış aqqı bar. Sovetlerniñ qanunı da bu aqnı qorçalay. Mahkemeci Mustafa Cemilevge soñki sözüni ayttırmadı. Mustafanıñ sözüni bölmek – yalıñız qanunğa qarşı bir cinayet degil, insanlıqqa qarşı bir cinayettir...

Cemilev 10 aylıq açlıqtan soñ mahkeme etildi. Ayaqta turacaq alı yoq edi. Mahkemeci, prokuror, imayeciniñ suallerine cevap bermek içün zornen tura edi: eki taraftan da bekçiler tutqan edi. Amma turmaqtan ziyade laf etmek zor edi. O, dudaqlarını qıbırdatıp şıtırdağan edi. Er bir söz – azaptır, çünki 10 ay devamında açlıqtan ölmesin dep, zond vastasınen aşatqan ediler, er kün boğazğa qoyulğan zond ise ğırtlaqnı tırnağan edi... Er kes ağırğan yerini ayta. Misal olaraq, Mustafa Cemilevniñ Qırımı ağıra, o da onı ayta».

Yıllar keçti... Qıyın bir küreşten soñ halqı vatanına qaytıp keldi, ayaqqa turdı – niayet, raat bahtlı bir ömür başlana kibi kele edi... Amma – taqdirniñ daa bir sınavı başladı, birden er şey eskisi kibi oldı...

Mustafa Cemilevniñ «Qırımı kene sızlay», ve o kene de vatanı ve halqı içün küreşe. Oña ğalip çıqmasını tileyik!

Gülnara Bekirova, Qırım tarihçısı, Ukrain PEN-klubınıñ azası