Qırım tarihınıñ saifeleri. Çelebicihan ve qırımtatarlarnıñ yañı siyasiy vaziyeti

Er bir halqnıñ bu cemiyetniñ bütün temsilcileri tanığan şahsiyetleri bar. Olar qavimniñ temeli ola, oña küreş içün ilham bere, eñ zor zamanlarda bile saqlap qalmağa yardım ete...

Noman Çelebicihan

Qırımtatarlar içün böyle bir şahsiyet Noman Çelebicihan ola – Qırım müftisi, I Qırımtatar Milliy Qurultayınıñ teşkilâtçılarından biri, 1917 senesi qurulğan Qırım Demokratik Cumhuriyeti ükümetiniñ reisi; şair, yazıcı.

Birinci Qırımtatar Milliy Qurultayınıñ tarihiy tecribesi ve Çelebicihannıñ faaliyeti bugünde-bugün yalıñız Qırım ve qırımtatarlar içün degil, Ukraina terkibinde qırımtatar muhtariyeti aqqında munaqaşalardan sebep bütün Ukraina içün aktual ola.

«Kerçek Müftimizniñ sözleri!», – dep yaza Facebookta Qırımnıñ vatandaş qamaçavınıñ teşkilâtçılarından biri, Noman Çelebicihan göñülli batalyonınıñ teşebbüsçisi Lenur İslâmov.

O, Çelebicihannıñ sözlerini qayd ete: «Qırımtatarlarnıñ azatlığı oğrunda küreş yolunda elâk olğanlar – milliy qaramanlardır!».

Qırımnıñ vatandaÅŸ qamaçavı olÄŸan yerde Noman Çelebicihannıñ fotosüreti

Fevral 23-te qıtaiy Ukraina ve Qırımda Noman Çelebicihannı añma tedbirleri ötkerilecek.

Ayatınıñ soñki yılı «tarih içün meraqlıdır», amma bu yıl ve facialı ölümi onı bütün milletniñ bir timsali şekline ketirdiler. Onıñ bundan evelki tercimeiyalı ise – bu senege azırlıq kibi...

O, 1885 senesi Canköy yanındaki Or uyezdiniñ Büyük Sonaq köyünde imam İbraim Çelebiniñ qorantasında dünyağa keldi. Başlanğıç tasilini köy mektebinde aldı, soñra Aqçora ve Zıncırlı medreselerinde oqudı.

Yigirmi üç yaşında bir genç Türkiyege kelip, İstanbul universitetine oqumağa kire. Uquq ve ilâhiyatnı oqup, cemaat faaliyetinen oğraşa – «Qırımtatar yaşlar cemiyeti», «Qırımtatar talebe cemiyeti», «Vatan» teşkilâtlarını qura.

1908 senesi türk inqilâbınıñ ğayeleri, Rusiyedeki iñkilâp deñişmeleri gençni Qırımnı Rusiye zulumından azat etmek ve qırımtatar devletçiligini ğayrıdan tiklemek içün qırımtatar milliy areketi yañıdan başlana bilecegine işandıra.

Birinci cian cenki başlağanınen Çelebicihan Qırımğa qayta.

1917 senesi mart 25-de Aqmescitte Bütünqırım musulman qurultayı olıp keçti. Qurultayda Vaqtınca Qırım-Musulman icra komiteti saylandı, reisi Noman Çelebicihan oldı. O, müfti vazifesine tayinlendi – Tavriya magometan din idaresiniñ yolbaşçısı oldı, vekâletlerini Poloniya ve Litvaniya tatarları da tanıdı.

Cafer Seydamet ve Noman Çelebicihan

Çelebicihan yolbaşçılığında Musulman komitetiniñ idaresi keniş bir faaliyetke başlay: din ve topraq idareleri, «Millet» ve «Golos tatar» («Tatarlar sesi») gazetaları meydanğa ketirile, milliy maarif müessiselerinde islâatlar keçirile.

Vaqtınca Qırım musulman icra komitetiniñ 1917 senesi iyül 22-de çıqqan «Golos tatar» gazetasınıñ maqalesinde qırımtatarlarnıñ siyasiy baqışları aks ettirilgen edi: olar «siyasiy muhtariyet olmasını talap etmeyler, amma medeniy, tarihiy, etnografik aqqı olmağan halqlarğa Qırımda siyasiy gegemoniyanı tiklemege imkân bermezler».

1917 senesi yazda Qazandan qaytıp kelgen Çelebicihannı, onıñ ortağı, 1-inci Qırım musulman batalyonınıñ komandanı Şambarovnı apiske alğanlar. Qırım Müftisi devlet hainligi ile qabaatlandı – duşman Türkiye ile alâqaları olğanını ayttılar; müftiniñ qırımtatar köyleriniñ arbiy imaye ile temin etilmesi hainlik olaraq tanıldı.

Bir çoq qırımtatarı apishane binasına yol alıp, liderlerini azat etmege talap etti. Apishane memuriyetiniñ müfti mında olmağanına dair bildirgenine inanmayıp (onı Aqyarğa alıp ketken ediler), qırımtatarlar bütün odalarnı baqıp çıqtılar. Ertesi künü qırımtatar teşkilâtlarınıñ toplaşuvı olıp keçti; aynı künü güberniyanıñ memuriyeti Çelebicihannı azat etmege mecbur oldı.

1917 senesi avgust 20-de çıqqan «Baku musulman cemaat teşkilâtlarınıñ malümatlarında» aytıla ki, qırımtatar müftisiniñ apiske alınması «aqıl zorbalığı olaraq tanıldı, çünki halq müftini yalıñız halq areketiniñ lideri degil, halq saylağan kişi, halq namusı, ğururı, añı olaraq körgen edi».

1917 senesi oktâbr 1-de Aqmescitte qırımtatar cemaat teşkilâtlarınıñ ekinci toplaşuvı olıp keçti. Qırım musulman icra komitetiniñ yarım yıllıq işine dair esabatnı seslendirgen reisi Noman Çelebicihan qayd etti ki, yarımadanıñ er bir şeer ve köyünde cemaat-siyasiy teşkilâtları quruldı.

«Rusiyede bir millet olaraq tış siyaset ve arbiy meselelerden ğayrı, mustaqillik qazanmağa yardım etecek demokratik federativ cumhuriyetniñ tiklenmesi içün ğayret kösteremiz», – dep qayd etti Noman Çelebicihan.

1917 senesi noyabr 26-da Bağçasarayda I Qırımtatar Milliy Qurultayı açıldı. Dekabr ayında Qurultayda Çelebicihan ve ortaqları azırlağan demokratik Anayasa qabul etilgen edi. Vesiqada umumiy saylav aqqı, unvan ve imtiyazlarnıñ lâğu etilmesi, erkek ve qadınlarnıñ aynı seviyede olması, parlament çağıruvları ve milliy ükümet saylanma tertibi qayd etilgen edi.

Çelebicihan milliy ükümet reisi ve adalet idaresiniñ yolbaşçısı olaraq saylanğan edi. Qurultay qırımtatar ükümetini saylap, Qırımda yaşağan diger halqlarnıñ aq-uquqlarına qast etmegenini qayd etken edi.

Birinci Qırımtatar Milliy Qurultayı

Çelebicihan tuvğan Qırımınıñ böyle kelecegini körgen edi: «Qırım yarımadasında türlü renklerde bir çoq zarif güller, zanbaqlar, lâleler bardır. Ve bu lâtif ruh-i naz çeçeklerniñ episiniñ kendilerine mahsus bir güzelligi, özlerine mahsus lâtif qoquları bar. Bu güller, bu çeçekler Qırımda yaşağan milletler: tatar, rus, ermeni, yeudiy, nemse ve başqalarıdır. Qurultaynıñ maqsadı olarnı bir yerge toplap episinden bir güzel ve nefis buket yapmaqtır, güzel Qırım adasında aqiqiy medeniy bir İsviçre tesis etmektir. Tatar Qurultayı yalıñız tatarlarnı degil, asırlardan berli tatarlarnen beraber qardaşça yaşap kelgen diger milletlerni de tüşünmekte. Olarnı da işke davet eterek, olarnen qol-qolğa berip ketecektir».

Birinci Qırımtatar Milliy Qurultayınıñ iÅŸtirakçileri

Maalesef, qırımtatar cumhuriyetine bu esaslarnı yerine ketirmege qısmet olmadı... 1918 senesi yanvar başında bolşevikler Qurultayğa şart qoyğanlar, muzakereler neticesiz oldı. Qanlı çatışmalardan soñ bolşevikler Qurultaynı dağıtqanlar.

1918 senesi fevral 22-den 22-ne qadar Aqyar apishanesinde aman-aman 600 kişi, şu cümleden Qırım müftisi Noman Çelebicihan qurşunğa tizilgen edi. Halqınıñ kerçek vatanperveri facialı bir şekilde vefat etti.

Aqyarda Çelebicihannıñ hatıra tahtası

Ölümini «Ant etkenmen» şiirini yazğanda körgen edi sanki: «Ant etkenmen, söz bergenmen millet içün ölmege...»

Gülnara Bekirova, Qırım tarihçısı, Ukrain PEN-klubınıñ azası